Von Economo

Yaşadığımız evrenin ve bu dünyanın tek akıllı canlıları sadece biz insanlar mıyız? Evrende yalnız mıyız sorusuna yanıt aradığımız bu günlerde acaba Dünyada zihinsel olarak da yalnız mıyız?

Yunusları sever misiniz? Yunuslar hakkında ne düşünürsünüz diye sorsak? Peki ya yunuslarında tıpkı biz insanlar gibi kendi aralarında konuşabildiklerini ve iletişim kurabildiklerini ve insanlara benze bir zekaları olduğunu biliyor muyuz! Sorumun cevabı Yunusları sevmeyen ve görünce yüzünde gülümseme olmayan yok gibidir.

Peki Yunuslar bu kadar zekilerse onlarla biraz daha farklı bir şekilde iletişim kurabilmemiz gerekmez mi? Beyin vücut orantısı insanlar kadar büyük olmasa da Yunusların çok karmaşık neokortekse (beyinde problem çözme, farkındalık vb. zekâ belirtileri ile ilgili bir bölümüne) sahipler. İşin gerçeğini ortaya koyan ve açıklayan gerçek ise Yunusların beyinlerinde de Von Economo sinir hücrelerinin bulunmuş olmasıdır.

Von Economo nöronu başat olarak insanda olmak üzere (VENs), Goril, Şempanze, Orangutan, ve büyük maymunların ön singulat, frontoinsular ve dorso-lateral prefrontal kortekste bulunan iki kutuplu nöronlardır. Bugün artık biliyoruz ki Yunuslar ve Fillerde bulunan duygusal ve sosyal algılamalarını sağlatan şey onlarla ortak paylaştığımız Von Economo nöron gruplarıdır.

Yunusların zekâlarını kullanarak yaptıkları şeyler inanılmaz etkileyici düzeyde öylesine ki sosyal zekaları ve faaliyetleri büyük maymunlarla yarışır düzeyde. Yunuslar insan mimiklerini bile anlayabiliyorlar ve su altında kendileri için yapılmış klavyeyi kullanarak oyuncaklarını isteyebiliyorlar. Öğrenme biçimleri küçük çocuklarda gördüğümüz biçimlere çok benziyor.

Von Economo nöronları kendini tanıma kabiliyetinin, kendini fark etme ve hatta empati kurma kapasitesini, son derece toplumsal türde yararlı becerileri sağlatan hücre guruplarıdır.

Yunusların çevrelerinin farkına varmaları ve duygulara sahip olmalarının yanı sıra, kişilik sahibi olmaları, kendini kontrol etme davranışları sergilemeleri ve başkalarına da etik denilebilecek şekilde davranmaları onlara insani yetiler kazandırmış. Bu özelliklerin hepsini bir arada bulabileceğiniz diğer tek bir canlı var oda insan.

Von Economo nöronları (VENs), büyük maymunlarda ve insanlarda frontoinsular (FI) ve anterior singulat korteks (ACC) katmanlarında bulunan büyük, iki kutuplu (bipolar) nöronlardır diye bahsetmiştim. Diğer nöron tipleri birçok dendrite sahipken, iğ kutup şekilli morfolojisi benzersizdir.

Von Economo nöronları her uçta sadece bir dendrite sahip ince ve uzunlamasınadır. Diğer bir farkı çoğu diğer beyin hücrelerinden dört kat daha büyük olduğudur. Spindle nöronları olarak da adlandırılan bu nöronlar, büyük bir iğ şeklindeki hücre gövdesi veya bir yönde giderek daralan tek apikal akson ile birlikte soma ile karakterizedir.

 

 

Fronto-Insular Cortex; Empati, güven, suçluluk, utanç, sevgi, hatta espri anlayışı gibi sosyal duygular üretmede daha spesifik bir rol oynayan beyin bölgesidir. Von Economo nöronları insan FI’da daha fazla bulunur ve yaklaşık 193.000 hücre ortalaması alır ve orada bulunan tüm nöronların yaklaşık %1.25’ini oluşturur.

İnsan beyni, Fil, Balina ve büyük maymun beyinlerinden yaklaşık yarım milyon Von Economo nöronuna sahiptir. İlkel atalarımız, özellikle kimlere güveneceği ya da güvenmeyeceği gibi kesin veya önyargılarda bulunmalarını sağlayarak hayatta kalma avantajı sağlamış olabilirler. Büyük Von Economo nöronları beynin etrafındaki bilgiyi de hızlandırmaktadır.

Büyük maymunlarda ve insanlarda FI ve LA’da (ön singulat korteksin bir parçası olan limbik anterior) VEN’lerin stereolojik sayımlarında VEN‘lerin insanlarda maymunlardan çok daha fazla sayıda olduğu ancak bir tek Gorillerin insanların beyin VEN menziline yaklaşabildiklerini görüyoruz.

Yeni doğan bebekte nadir olan VEN’i otuz altıncı haftadan itibaren görmeye başlıyoruz. sekizinci ayda iyice arttığını görüyoruz. Bebeklerin sekizinci aydan itibaren etrafını tanımaya başlamasıyla ilintili olduğu da aşikardır.

FI‘ı içeren inferior anterior insular korteksin aktivitesi, vücuttaki fizyoloji değişiklikler, karar verme, hata tanıma ve farkındalık ile ilgilidir. Anterior insula ve anterior singulat korteks, toplumsal hata, bireyin katıldığı sosyal ağdaki bir kusur veya ortamdaki diğer birinin durumundaki değişiklikler içeren durumlarla aktive edilir.

Bu beyin yapıları kızgınlık, aldatma, utanç ve suçluluk gibi duygu durumunda harekete geçtiği gibi ayrıca başkalarının acısı için empati duyguları da başka bir sinyaldir. Annelerde sağ hemisferdeki FI, ağlayan bebeklerin ağlamasına tepki verir bu güçlü bir sosyal hata sinyalidir. Sevgi ve güven yine çok güçlü bir beyinde uyarıcı sinyaldir.

Bayramda seyranda çocukları eğleyecek şeyler bittiğinde akvaryuma yada hayvanat bahçesine götürüp bak bunlar şempanze, bak bak buda maymunun büyüğü goril (şempanzeyle gorilin farkını bile bilmeden) diye gösterecek nesiller yetişiyor ve avcı toplayıcı atalarımızdan sonraki beynimizin gittikçe küçüldüğüne de kanıt değil mi bu?

Başkalarının duygularının farkını varmak ve farkında olmak bir canlının en üst beyin fonksiyonudur. Sezgisel seçim. Sezgi beynin ve duygusal hayatın en önemli durak noktalarından biridir. Sezgisel olduğumuz kadar karşılık verir karşımızdaki canlıyı anlarız.

Günümüzde otonom düşünen makinaları, yapay zekanın hayatımızı nasıl ele geçirmeye başladığının verdiği mutluluğu yaşayan homo sapiens sezgisel kuvvetini kaybedip çevresinde olup bitenden ve çevresindeki canlı dünyasından habersiz, dışarı çıkıp temiz nefes almayı bile bırakıp gerçeklikten uzaklaşıp yapay hayatların peşinden iki ayağının üstüne kalktığı günleri unutmuş şekilde koşuyor.

Oysa insan aklı ve vücudu koşmaya değil etrafındakilerin farkında olup yürümeye uygun bir canlıdır.

Kendinin farkında olan bir canlı ister insan olsun isterse bir gümüş sırt bir goril olsun güven verdiği kadar gerçektir.

Dr. Taşkın Sarıkaya

Nöropsikiyatrist